Foto: Wikimedia Commons
NEKAD je možda bilo i gorih ratova i više stradanja, ali u novijoj historiji zabilježeno je da je Sarajevo bilo grad koji je najduže ostao i opstao pod opsadom, a ona je trajala ravno 1.425 dana. Prevedeno na jezik brojki, Sarajlije su pod opsadom provele tri godine i 10 mjeseci ili 46 mjeseci ili 34.200 sati ili 2.052.000 minuta ili 123 miliona i 120 hiljada sekundi.
Da je bilo malo više sreće, mogao je to biti lijep dan. Jer upravo tog dana grad je trebao obilježiti 47. godinu od oslobođenja od njemačkog okupatora u Drugom svjetskom ratu.
Nažalost, od slavlja nije bilo ništa. Dok su se građani pokušavali oporaviti od šoka koji ih je zadesio dan ranije, kada su na mirnim demonstracijama protiv rata na mostu Vrbanja ubijene Suada Dilberović, studentica medicine, i Olga Sučić, službenica republičke Skupštine, snažno je granatiran stari gradski dio, pa je Predsjedništvo BiH proglasilo vanredno stanje u Sarajevu. Istog tog dana Evropska unija je priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine.
Smrt - jedino izobilje
Jugoslavenska narodna armija (JNA), potpomognuta paravojnim formacijama pobunjenih Srba, sa 18.000 rezervista, zatvorila je krug oko grada u prečniku 60-ak kilometara. Postavljeno je 250 tenkova, 120 minobacača i nepoznat broj topova i snajpera. S tih pozicija agresor je, kako je govorio pisac Marko Vešović, "svojski - kao da zida kumovu kuću" pucao na grad i svakodnevno na njega u prosjeku ispaljivao 329 projektila, a 22. jula 1993. sručio ih je čak 3.777.
Sve vrijeme opsade grad je bio gotovo potpuno odsječen od ostatka države, nije imao oružje za odbranu, hranu, vodu, struju, plin, lijekove… Jedno čega je imao u izobilju bile su granate, meci… i svakodnevne pogibije.
Sve što su do tad Sarajlije, koje su ostale u gradu, mislile da su znale o životu, ispostavilo se sasvim pogrešnim. Sve ono za što su mislili da im nikad neće trebati i da nisu u stanju učiniti, ispostavilo se kao neophodno i sasvim izvjesno.
U živote Sarajlija i njihov vokabular ušli su do tad nepoznati ili skoro nikad nekorišteni pojmovi i toponimi, poput pamova i patova, vebeerova, kašikara i makadamki, do Žuči (brdo koje je postalo strateška tačka odbrane grada, na kojem je poginulo 255 osoba), Sokolja, Poljina i Hladivoda. Frižideri su postali skloništa za djecu i vrijedne knjige i slike; ormari - ogrjev ili materijal za mrtvačke sanduke; vodovodne cijevi prepravljene su u puščane; garaže su postale skloništa, a automobili - antisnajperski zidovi; cipele, tepisoni, knjige i stari kaputi - ogrjev; leća, mekinje, makaroni i žara – jedina hrana. Djeca se više nisu igrala svojih igara, nego "podjele humanitarne pomoći" ili prepoznavanja kalibra i vrste granata na osnovu njihovih gelera; a umjesto turista, gradom su šetali vojnici UN-a i strani novinari…
Sarajlije su dnevno imale na raspolaganju samo po 159 grama hrane.
Prema podacima Istraživačko-dokumentacijskog centra (IDC), tokom opsade u Sarajevu je poginulo 14.011 osoba, od čega 7.808 u prvoj ratnoj godini te 3.392 u narednoj - 1993, a među ubijenim bilo je 1.601 dijete. Djelomično ili teško, ranjeno je blizu 50.000 stanovnika, a u glavnu gradsku bolnicu dnevno je dovoženo po 15 ranjenih snajperom. Samo u dvije sarajevske klinike - traumatološku i ortopedsku - tokom opsade primljeno je 47.776 ranjenih, a u dva masakra na Markalama poginulo je 105 osoba. Pogibije su postale toliko uobičajena pojava da se svaka prirodna smrt, u najmanju ruku, doživljavala kao luksuz.
Dnevno se kopalo po 50 grobova, a 1993, koja se smatra najtežom ratnom godinom, i po 60. Iskopane rake često su bile mjesto skrivanja od granata i snajpera. Pogrebni obredi su, zbog granatiranja, trajali i po pet sati (tačno toliko je trajao pogrebni obred sportisti Vinku Šamarliću, koji je zbog paljbe prekidan 22 puta), a mrtvi su nerijetko sahranjivani u dvorištima, u sanducima od namještaja ili u kartonskim kutijama, a ponekad samo umotani u čaršafe ili zavjese. Grad je reaktivirao 89 starih grobalja, a na Kovačima su nikla 1.284 nova mezara.
Kako su zalihe hrane potrošene već u prvim mjesecima rata, stanovništvo je bilo više gladno nego sito, pa je cvjetalo crno tržište na kojem je litar ulja koštao 30 njemačkih maraka, kilogram šećera 80, a kilogram brašna deset do 15 maraka ili dvije konzerve ribe. Ujedinjeni narodi su i prije zvaničnog početka opsade uspostavili zračni most za dostavu humanitarne pomoći, koji je statistika opet prepoznala kao najduži u historiji ratnog zrakoplovstva. Iako je na sarajevski aerodrom sletjelo više hiljada aviona sa 31.448.000 kilograma osnovnih životnih namirnica, kamionima još dopremljeno 168.432.000 kilograma hrane, a Sarajevska velepekara proizvela 126 miliona vekni hljeba, Sarajlije su dnevno imale na raspolaganju samo po 159 grama hrane.
Opsada i nakon završetka rata
Budući da više nije fukcioniralo centralno grijanje, peći za loženje pravljene su od kanti za ulje iz humanitarne pomoći, starih veš-mašina ili pretis-lonaca. Već prve ratne zime grad je ostao bez drveća, a sljedećih i bez panjeva, pa je sarajevski fratar, fra Ljubo Lucić, zapisao kako je “naselje Hrastovi ostalo bez ijednog hrasta i da ptice više nemaju na što da slete”.
Tokom opsade Sarajevo je više od šest i po mjeseci bilo u potpunom mraku, vegetirajući isključivo na mreži agregata raspoređenih po ključnim institucijama. Kada je nestalo i svijeća, pravljena su kandila za koja se koristila bilo koja vrsta ulja ili maziva. Na Miljacki su nikle prve ručno rađene hidrocentrale, a u stanovima se struja proizvodila i pomoću trim-bicikala.
Agresor je rušio sve što mu se našlo na nišanu - od obdaništa, porodilišta, škola i biblioteka, preko bolnica i vjerskih objekata, do stambenih zgrada, javnih ustanova... Tokom skoro četiri godine srušeno je više desetina hiljada zgrada, a samo septembra 1993. srušeno ih je 35.000, dok su sve ostale bile više ili manje oštećene.
Ubijeno je 1.601 dijete
Tokom opsade u Sarajevu je poginulo 14.011 osoba, od čega 7.808 u prvoj ratnoj godini te 3.392 u 1993. Ubijeno je i 1.601 dijete.
Sarajevski vatrogasci su tokom opsade imali 8.000 intervencija. Od tog broja, 250 je imalo kvalifikaciju velikih požara, što znači da je istovremeno gorjelo dvije ili više zgrada, a najteži dan im je bio u maju 1992, kada su istovremeno gasili vatru u 30 objekata. Prema ovim podacima, sarajevski ratni vatrogasci su preživjeli 20 profesionalnih života.
I u ratu se išlo u školu, samo što su one, kao i mnoge druge institucije, preselile u sigurnije prostore, pa se nastava održavala po podrumima, u privatnim kućama, atomskim skloništima... U vrijeme opsade završeno je 3.000 osnovnih školskih godina, položeno 300 fakultetskih ispita, a nastava se izvodila u 23 srednje škole. Zimi je bilo poželjno da dežurni učenici sa sobom ponesu po jednu cjepanicu za grijanje učionice.
Kako su građani bili potpuno bez oružja, a ono nije imalo odakle doći, neophodno je bilo napraviti ga. Tako su otvorene improvizirane radionice za proizvodnju oružja, a formiran je i Centar namjenske proizvodnje, u kojem je napravljena legendarna bomba "bosanka". U gradu su za odbranu pravljeni još i trombloni, zapaljive flaše i puške te nešto raketa.
Sarajevo je prvi put prodisalo u julu 1993, kada je ispod aerodromske piste prokopan Tunel spasa (Objekat D-B ili Dobrinja - Butmir). Dug 760 metara, tunel je bio jedini izlaz iz opkoljenog grada. Bio je nadohvat svima: od agresora daleko 30 do 50 metara, a vojnicima UN-a pod nogama. Tokom dvije i po godine intenzivnog rada, kroz tunel je dnevno prolazilo između dvije i tri hiljade ljudi, a neko je na njegovom izlazu, na butmirskoj strani, postavio putokaz na kojem je pisalo Pariz - 3.765 kilometara.
Objekat D-B u to je vrijeme bio najstrože čuvana javna državna tajna. Kroz tu malu, gotovo pa mišiju rupu, izašle su prve jedinice koje su kasnije učestvovale u deblokadi Sarajeva, a u grad je uvedena struja, hrana, lijekovi…
U Sarajevu je tokom rata postavljeno više od stotinu izložbi, odigrano više od 40 pozorišnih premijera, pokretani su medijski projekti i novine, održan je prvi Sarajevo Film Festival, izabrana miss opkoljenog Sarajeva…
Iako je rat zvanično završen potpisivanjem Mirovnog sporazuma u Parizu 14. decembra 1995, Sarajevo je još bilo pod opsadom.
Opsada je zvanično okončana 29. februara 1996. godine, a idućeg mjeseca, 11. marta, projektil ispaljen iz naselja Grbavica, tada još pod kontrolom vojske bosanskih Srba, pogodio je tramvaj i ubio jednu ženu te ranio 19 ljudi. To su bile posljednje žrtve opsade.
Međunarodni sud za ratne zločine počinjene na području bivše Jugoslavije osudio je tri srpska zapovjednika zbog opsade: Stanislava Galića, Dragomira Miloševića i Momčila Perišića. Za opsadu Sarajeva sudi se i Radovanu Karadžiću, bivšem predsjedniku Republike Srpske i Ratku Mladiću, bivšem komandantu Vojske RS-a.
Iz Sarajeva je tokom rata izbjeglo gotovo 200.000 stanovnika.